Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyelik serüveni, 1959’daki ilk başvurudan bugüne uzanan, siyasi, ekonomik ve kültürel dönüşümlerle dolu bir hikâyedir. Zaman zaman umut verici gelişmeler, zaman zaman da hayal kırıklıklarıyla şekillenen bu yolculuk, Türkiye’nin Batı ile olan ilişkilerinin en sembolik boyutunu oluşturur.
🌍 Avrupa ile İlk Temaslar: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e
Türkiye’nin Avrupa ile entegrasyon fikri aslında Cumhuriyet öncesine kadar uzanır. Osmanlı döneminde Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı ile başlayan Batılılaşma adımları, Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte daha sistematik bir hâl aldı.
Mustafa Kemal Atatürk liderliğinde kurulan yeni Türkiye Cumhuriyeti, modernleşme ve laikleşme reformlarıyla “Batı medeniyetinin bir parçası olma” idealini benimsedi.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da yeni bir birlik fikri doğarken, Türkiye de Batı bloğunda yerini almayı hedefledi. 1949’da Avrupa Konseyi’ne üye olan Türkiye, Avrupa ailesine katılan ilk yeni ülke oldu. 1952’de NATO’ya katılması, Batı’ya yönelimin güvenlik boyutunu da pekiştirdi.
🤝 İlk Başvuru ve Ortaklık Anlaşması (1959–1963)
Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) kurulduktan kısa bir süre sonra Türkiye, 31 Temmuz 1959’da AET’ye ortaklık başvurusunda bulundu. Bu başvuru, Türkiye’nin Avrupa ile ekonomik ve siyasi bütünleşme niyetini resmen ilan etmesi anlamına geliyordu.
Bu sürecin ilk önemli somut adımı 1963 Ankara Anlaşması oldu. 12 Eylül 1963’te imzalanan bu anlaşma, Türkiye ile AET arasında “Ortaklık” ilişkisini başlattı. Anlaşma, “nihai hedef tam üyelik” olarak tanımlanmıştı. 1970’te imzalanan Ek Protokol, gümrük vergilerinin aşamalı olarak kaldırılmasını öngörüyordu.
Bu dönemde Türkiye, Avrupa pazarına ekonomik entegrasyon sürecini başlatmış, ancak siyasi istikrarsızlıklar nedeniyle süreci tam anlamıyla ilerletememişti.
⚙️ 1980 Darbesi Sonrası Yeniden Başvuru (1987)
12 Eylül 1980 darbesi, Türkiye’nin AB sürecini geçici olarak dondurdu. 1983’te sivil yönetime geçilmesinin ardından Turgut Özal liderliğindeki hükümet, ekonomiyi dışa açarak Avrupa ile entegrasyonu hızlandırmak istedi.
1987 yılında Türkiye, AET’ye tam üyelik başvurusunu resmen yaptı. Ancak AET Komisyonu, 1989’da Türkiye’ye verdiği yanıtla “siyasi, ekonomik ve sosyal açıdan hazır olmadığı” gerekçesiyle sürecin ertelenmesini tavsiye etti. Bu karar, hem Türkiye’de hayal kırıklığı yarattı hem de Avrupa kamuoyunda Türkiye’ye yönelik “çifte standart” tartışmalarını tetikledi.
💼 Gümrük Birliği ve Helsinki Zirvesi (1995–1999)
Türkiye’nin AB yolculuğunda önemli bir kilometre taşı, 1995 Gümrük Birliği Anlaşması oldu.
1 Ocak 1996’da yürürlüğe giren bu anlaşma ile Türkiye, sanayi ürünlerinde AB ile serbest ticaret ilişkisine geçti. Ancak bu gelişme, tam üyeliğin garantisi olarak görülse de, siyasi ilerleme açısından yeterli olmadı.
1997’de yapılan Lüksemburg Zirvesi, Türkiye açısından bir dönüm noktasıydı. Zirvede Türkiye’ye aday ülke statüsü verilmedi, bu da ilişkileri ciddi şekilde gerdi. Ancak iki yıl sonra 1999 Helsinki Zirvesi’nde, Türkiye resmen aday ülke ilan edildi. Bu karar, Türkiye’nin AB üyelik sürecine yeniden ivme kazandırdı.
🚀 Reform Dönemi ve Müzakerelerin Başlaması (2002–2005)
2000’li yılların başında Türkiye, Avrupa Birliği’ne uyum için kapsamlı reformlara girişti.
2002’de Kopenhag Zirvesinde Türkiye’ye, kriterleri tamamlaması hâlinde müzakerelerin başlayacağı sözü verildi.
Bu süreçte yapılan reformlar arasında:
- Ölüm cezasının kaldırılması,
- İşkenceye karşı sıfır tolerans politikası,
- Kürtçe yayın yasağının kaldırılması,
- Sivil-asker ilişkilerinde reform adımları yer aldı.
3 Ekim 2005’te Türkiye, AB ile katılım müzakerelerine resmen başladı.
Bu, Türkiye’nin AB ile olan ilişkilerinde tarihî bir dönüm noktasıydı. Ancak süreç kısa sürede tıkanacaktı.
🧱 Tıkanma Dönemi: Kıbrıs, İnsan Hakları ve Demokrasi Krizi (2006–2016)
2006 yılında, Kıbrıs meselesi yüzünden sekiz müzakere faslı askıya alındı. AB, Türkiye’nin limanlarını Güney Kıbrıs gemilerine açmamasını gerekçe göstererek ilerlemeyi durdurdu.
Fransa ve Avusturya gibi ülkeler de “imtiyazlı ortaklık” önerisiyle Türkiye’nin tam üyelik ihtimalini zayıflattı. 2010’ların ortalarına gelindiğinde, müzakerelerde sadece 16 fasıl açılmış, yalnızca 1 tanesi geçici olarak kapatılmıştı.
2016’daki mülteci mutabakatı kısa süreli bir yumuşama getirdi. Türkiye’nin Avrupa’ya göç akınını durdurması karşılığında “vizesiz seyahat” vaadi verilmişti. Ancak insan hakları ihlalleri, basın özgürlüğü kısıtlamaları ve 2017 referandumu sonrası ortaya çıkan yönetim sistemi değişikliği, Brüksel’de tepkiyle karşılandı.
⚠️ Donma Noktası: 2019 Sonrası
2019’da Avrupa Parlamentosu, Türkiye ile üyelik müzakerelerinin “resmen askıya alınması” yönünde tavsiye kararı aldı.
Bu karar, sürecin fiilen durduğunun ilanıydı.
Gümrük Birliği’nin modernizasyonu ve vize serbestisi müzakereleri de rafa kaldırıldı.
2023’e gelindiğinde Türkiye’deki siyasi muhalefet, Avrupa Birliği hedefini yeniden gündeme taşıdı. Altılı Masa’nın ortak metninde “AB sürecine geri dönüş” vurgusu yapılırken, CHP lideri Özgür Özel “Türkiye yeniden Avrupa değerlerine dönecek” ifadelerini kullandı.
🇪🇺 AB Üyeliği Türkiye’ye Ne Kazandırırdı?
Türkiye’nin AB üyeliği ekonomik, siyasi ve kültürel açıdan birçok değişim yaratabilirdi:
- Ekonomik kazançlar: Avrupa’dan gelen yatırım, sanayi modernizasyonu ve ortak pazar avantajı, Türkiye ekonomisine uzun vadeli büyüme sağlayabilirdi.
- Serbest dolaşım: Türk vatandaşları, Avrupa içinde vizesiz seyahat ve çalışma hakkına sahip olabilirdi.
- Demokratik standartlar: Yargı bağımsızlığı, basın özgürlüğü ve hukukun üstünlüğü konularında AB kriterleri Türkiye’de daha güçlü yerleşebilirdi.
- Siyasi istikrar: AB üyeliği, Türkiye’nin bölgesel güç olma hedefini destekleyen bir güven unsuru oluşturabilirdi.
Ancak bu avantajların gerçekleşmesi, hem Türkiye’nin reformlara kararlılığına hem de AB’nin siyasi iradesine bağlıydı.
🔍 Engeller: Kıbrıs, Demokrasi ve Kültürel Farklar
- Kıbrıs sorunu: Türkiye’nin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni tanıması, AB’nin Güney Kıbrıs’ı üye kabul etmesiyle büyük bir kriz yarattı.
- İnsan hakları ve demokrasi: İfade özgürlüğü, yargı bağımsızlığı ve kadın hakları konularındaki gerilemeler, müzakerelerde “ilerleme raporlarına” olumsuz yansıdı.
- Kültürel faktör: Bazı Avrupa ülkelerinde Türkiye’nin Müslüman nüfusu “Avrupa kimliğiyle uyumlu mu?” tartışmalarını beraberinde getirdi.
📉 Kamuoyu Ne Düşünüyor?
2004 yılında Türk halkının %70’i AB üyeliğini desteklerken, bu oran 2013’e gelindiğinde %35’in altına düştü.
AB vatandaşları arasında da Türkiye’nin üyeliğine karşı olanların oranı %60’ların üzerinde seyrediyor.
Bu karşılıklı güvensizlik ortamı, süreci sadece diplomatik değil, sosyolojik bir kriz haline getirdi.
🕊️ Son Durum: Umutlar Tükenmedi
Bugün itibarıyla Türkiye hâlâ resmî aday ülke statüsünde. Müzakereler donmuş olsa da, taraflar zaman zaman “yeni bir sayfa” arayışında.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2023 Vilnius NATO Zirvesi’nde “İsveç’i NATO’ya alıyorsanız bizi de AB’ye alın” çıkışı, bu konunun hâlâ canlı olduğunu gösteriyor.
Ancak hem Türkiye’de hem de AB’de siyasi atmosfer değişmeden, bu sürecin yeniden ivme kazanması zor görünüyor.
Diane Keaton’ın Ardından: Sinemanın Zarafet İkonuna Veda
Sonuç:
Türkiye’nin Avrupa Birliği üyelik süreci, yalnızca bir dış politika meselesi değil; aynı zamanda kimlik, yön ve medeniyet tercihi meselesidir. 1959’dan bu yana 60 yılı aşkın bir süredir süren bu yolculuk, inişli çıkışlı da olsa, Türkiye’nin Batı ile olan bağlarını şekillendirmeye devam ediyor.